BESİNLER VE DENGELİ BESLENME

RESİMLERİN ÜZERİNE SAĞ TIKLADIKTAN SONRA "FARKLI KAYDET" DİYEREK İNDİREBİLİRSİNİZ.

BESİNLER VE DENGELİ BESLENME

1.    CANLILAR NEDEN BESLENİR?

Bütün canlılar;

«  Canlılığını sürdürmek,

«  Büyüyüp gelişmek,

«  Solunum,

«  Dolaşım,

«  Kas ve kemiklerin hareketi gibi yaşamsal etkinlikleri gerçekleştirmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar.

Vücudumuz;

ª  Okurken,

ª  Yazarken,

ª  Düşünürken ve uyurken de enerji harcar; çünkü organlarımız çalışmaya devam eder.

Örneğin,

ü  Kalbimiz çalışır.

ü  Soluk alıp veririz.

Canlılar yaşamak için gerekli olan enerjiyi besin maddelerinden sağlarlar.

2.    BESİN İÇERİKLERİNİ KEŞFEDELİM

Canlıların beslenmesini, yaşamsal etkinliklerini sürdürmesini sağlayan, yiyecek ve içeceklere besin denir.

Besinleri üç temel kaynaktan elde ederiz. Bunlar;

ª  Hayvansal besinler (et, süt, yumurta),

ª  Bitkisel besinler (sebzeler, meyveler) ve

ª  Cansız doğadan elde edilen besinler (su ve madensel tuzlar) dır.

Besinler vücutta;

|  Enerji verici,

|  Yapıcı-onarıcı,

|  Düzenleyici olarak farklı görevler alır.

Not: Besinlerde birden fazla besin içeriği bulunabilir. Besinlerin sınıflandırılması yapılarında en çok bulunan besin içeriğine göre olur.

ENERJİ VEREN BESİNLER

Karbonhidratlar

Canlılar;

«  Koşmak,

«  Yürümek,

«  Görmek vb. yaşamsal faaliyetler için gereken enerjiyi öncelikle karbonhidratlardan sağlar.

«  Buğday, patates, pirinç, mercimek, yulaf, karbonhidrat yönünden zengin besin maddeleridir.

«  Şeker pancarı, bal, süt, üzüm vb. yiyeceklerde,

«  Kavun, karpuz, şeftali, çilek, kiraz ve muz gibi meyvelerde şeker bulunur.

«  Şekerli yiyecekler karbonhidratlı besinlerdir.

Not: Patates üzerine bir damla iyot çözeltisi (lügol) damlatılırsa patates mavi-mor renk alır. Bu renk değişimi patateste karbonhidrat bulunduğunu gösterir.

Yağlar

Vücudumuz;

|  Öncelikle karbonhidratlardan,

|  Sonra yağlardan enerji sağlar.

|  Yağlar; karbonhidrat ve proteinlerin iki katı enerji sağlar.

|  Yağların yakılması (kullanılması) için karbonhidratların azalmış olması gerekir.

Yağlar;

u  Karbonhidratlardan daha fazla enerjiye sahiptir.

u  Depolandıkları yerde organlara destek olur ve dış etkilerden korur.

u  Bitkisel ve hayvansal besinlerden elde edilir.

ü  Ayçiçeği, zeytin, susam, soya fasulyesi, ceviz ve fındık gibi bitkisel besinlerde bitkisel yağlar vardır.

ü  Tereyağı, süt, kaymak, peynir ve balık gibi hayvansal besinler yağ bakımından zengindir.

Not: Bir besin maddesinde yağ olup olmadığını anlamak için; besin maddesi bir kâğıda sürülür. Kâğıtta parlak bir leke oluşursa yağ içerdiği anlaşılır.

YAPICI – ONARICI BESİNLER

Proteinler

Vücudumuzda yapıcı – onarıcı görevini üstlenen besinler proteinlerdir.

Proteinler;

v  Canlıların büyümesini ve gelişmesini,

v  Yaraların iyileşmesini sağlar.

v  Büyümek ve gelişme sırasında yapıcı görev üstlenerek;

ü  Kasların gelişmesini,

ü  Tırnak ve saçların uzamasını sağlar

v Vücuttaki yaraların iyileşmesi sırasında onarıcı görev üstlenir.

v Zekâ gelişimi ve

v Vücudun mikroplara karşı dayanaklı olması için proteinler gereklidir.

Not: Yağlar ve proteinler kolay parçalanamaz. Bu yüzden öncelikle karbonhidratlar enerji verici olarak yakılır.

Uyarı: Fazla miktarda alınan karbonhidratlı besinler yağa dönüşür. Bu da şişmanlığa yol açar.

v Proteinler, bitkisel ve hayvansal besinlerden elde edilir.

ü  Et, süt, yumurta, peynir, yoğurt, tavuk ve balık proteince zengin hayvansal besinlerdir.

ü  Tahıllar (buğday, arpa, çavdar, yulaf…)

ü  Baklagiller (fasulye, bakla, nohut…)

ü  Kuruyemişlerde (fındık, ceviz…) proteince zengin bitkisel besinlerdir.

v Hayvansal besinlerin protein değeri, bitkisel besinlerinkinden daha fazladır.

Uyarı: Yağlar ve karbonhidratlar da zaman zaman yapıcı-onarıcı görev yapsa da en önemli yapıcı onarıcı besin proteinlerdir.

Not: Bir besin maddesine bir kaç damla nitrik asit damlatılır. Besin maddesi üzerinde sarı bir renk oluşursa protein içerdiği anlaşılır.

DÜZENLEYİCİ BESİNLER

| Vitaminler,

| Su ve

| Mineraller (maddesel tuzlar), düzenleyici besinlerdir.

Vitaminler

ª Vücudun direncini artırır.

ª Vücudumuzu hastalıklardan korur.

ª Büyüme ve gelişmemize yardımcı olur.

Vitaminler meyve ve sebzelerde bol miktarda bulunur.

Uyarı: Doktor önerisi olmadan vitamin hapları ve şurupları kullanılmamalıdır. Vücudumuzun ihtiyacı olan vitaminleri öncelikle besinlerden karşılamalıyız.

Su

u  Susuz yaşam olmaz.

u  Vücudumuzun;

ü  Yaklaşık %70’i sudur.

ü  Su ihtiyacını su ve su içeren yiyeceklerle karşılarız.

u  Kana akıcılık sağlar.

u  Vücudumuzun sıcaklığı yükseldiğinde terleme yoluyla su dışarı atılarak vücut sıcaklığı ayarlanır. Sıcak havalarda fazla su içmemizin nedeni de budur.

Not: Bütün besinlerde az ya da çok su vardır.

Mineraller

Vücudumuzun kemik ve kan gibi yapılarının maddeleridir.

Örnek: Kalsiyum, fosfor, demir…

Not: Değişik miktar ve çeşitte olmak üzere mineraller hemen her besinde vardır.

DENGELİ VE SAĞLIKLI BESLENME

Vücudun tüm görevlerini tam yapabilmesi için ihtiyaç duyduğu besin maddelerinden yeterli miktarlarda alınmasına dengeli beslenme denir.

Dengeli beslenmek için;

v Çeşitli ve uygun miktarlarda besin almalıyız.

v Yiyecekler taze ve temiz olmalıdır.

v Paketlenmiş besinlerin son kullanma tarihi geçmemiş olmalıdır.

v Pişmiş yemekler kapalı kaplarda ve buzdolabında saklanmalıdır.

Uyarı: Diyet; yetersiz beslenme değil, çeşitli ve uygun besin almak, yani dengeli beslenmektir.

Besin piramidi

ª Besin piramidi sağlıklı bir insanın hangi besinden günlük ne kadar tüketeceğini gösteren bir çizelgedir.

ª Dengeli ve sağlıklı beslenmek için besin piramidinde bulunan besinlerden alt kısmından yukarıya doğru azalan miktarda tüketilmelidir.

BESİN VE TEKNOLOJİ

|  Teknolojik gelişmeler, insanların yiyecek ve içeceklerinde çeşitliliği artırmıştır.

|  Bazı meyve suları, mısır gevrekleri, bazı süt ürünleri, şekerlemeler, çikolatalar, mayonez, ketçap ve dondurulmuş gıdalar teknolojik gelişmeler sonucu ortaya çıkan yiyecek çeşitlerinden bazılarıdır.

|  Ancak bu besinlerde kullanılan koruyucu maddeler, tatlandırıcılar, gıda boyaları çoğunlukla doğal değildir.

|  Bu tür besinler ve ambalajlı gıdalar kullanılırken son kullanma tarihine, tarım bakanlığından izinli olmasına, TSE belgeli olmasına dikkat etmeliyiz.

|  Paket üzerinde bulunan, içerikle ilgili bilgileri okumalıyız.

Uyarı: Mümkün oldukça meyve ve sebzeleri mevsiminde tüketmeliyiz. Ayrıca besinleri dondurarak, tuzlayarak, konserve yaparak ve kurutarak saklamalıyız.

Not: Günümüzde, uzun süreli ve güvenilir süt kullanımı pastörize etme işlemiyle başlamıştır. Sütün 72⁰C ye kadar ısıtılıp, soğutulduğu bu sistemde zararlı mikroskobik canlılar yok edilir.

3.    MESLEĞİM BESİNLERLE İLGİLİ OLSA

Diyetisyen

Yiyeceklerin;

« Miktarı,

« Besin değeri,

« Yeme sıklığı gibi beslenme ile ilgili konularda plan ve program yapan,

ü  Sağlığın korunması için kişiye özel ya da toplu beslenme çizelgeleri hazırlayan,

ü  Diyet programları konusunda eğitim veren kişilere diyetisyen denir.

GIDA MÜHENDİSİ

Gıdaların;

« İşlenmesi,

« Paketlenmesi,

« Taşınması,

« Saklanması,

« Pazarlanması işlerini gıda mühendisleri yapar.

Gıda mühendisleri yeni gıdaların;

« Üretilmesinde,

« Araştırma ve denetim aşamasında,

« Besin değerlerinin ve çeşitliliklerinin artması için çalışır.

Aşçı

Besinleri;

« Özelliklerine göre bir araya getiren,

« Çeşitli pişirme teknikleriyle sofralarımıza getiren,

« Pastane, lokanta gibi toplu yemek yenilen yerlerde,

ü  Yiyecek hazırlama ve

ü  Mutfak yönetiminden sorumlu olan kişidir.

Değerlendirme

1.    Sebzeler ve meyveler …………………….kaynaklı besinlerdir.

2.    Proteinler vücudumuzda……………….ve…….…………..görev yaparlar.

3.    Her çeşit besinden öğünlere uygun olarak yeterli miktarda yediğimizde ………………ve ………………beslenmiş oluruz.

4.    Proteinin ayıracı………………….. tir.

5.    Canlılar gereksinimleri olan enerjiyi …………………den sağlar.

6.    ………………. ve…………………öncelikle enerji veren besinlerdir.

7.    Sağlığın korunması için kişiye özel ya da toplu beslenme çizelgelerini ………………………. hazırlar.

8.    …………….vücudumuzun %70’ini oluşturur ve yaşamsal etkinlikler için gereklidir.