KALITIM (8)

KALITIM
- Anne ve babanın üreme hücreleriyle yavru canlılara aktardığı kimyasal şifrelere kalıtım denir.
- Bütün canlılarda yavrular az çok kendilerini meydana getiren atalarına benzer. Türlerin temel yapıları dölden döle kalıtımla iletilir.

- Anne-babalar ile yavru canlılar arasında benzerlikler olduğu gibi farklılıklar da görülür. Aynı tür canlının bireyleri arasında farklı özellikler olmasına kalıtsal çeşitlilik denir.

- Kalıtsal çeşitliliğin nasıl meydana geldiğini inceleyen bilim dalına genetik adı verilir.
- Yavruların anne babaya benzemesi ama onların aynısı olmaması, yıllardır bilim insanlarının sorgulayıp araştırma yaptığı konulardan biridir. Bu bilim insanlarından biri de Gregor Mendel (Gıregor Mendel)’dir. Mendel, bezelyeler üzerinde yaptığı çalışmalar ile bugünkü genetikçilere önderlik etmiştir.

Mendel'in Kalıtıma Kazandırdığı Bilgiler
- Kalıtım biliminin temeli Gregor Mendel tarafından atılmıştır. Mendel deneylerini yaparken bezelye bitkisinden faydalanmıştır. Mendel, yetiştirdiği bezelyeler üzerinde deneyler yaparak kalıtımın ana ilkelerini ortaya koymuştur.
- Mendel, bezelye bitkilerinin tohum şekli (buruşuk, düzgün), tohum rengi (sarı, yeşil), bitki boyu (kısa, uzun) gibi özelliklerinin bir sonraki kuşağa nas›l aktarıldığını incelemiştir. Mendel’in yaptığı bu çalışmaya benzer çalışmalar, daha önceden de yapılmıştı. Ancak Mendel’in çalışmalarının diğerlerinden farkı, elde ettiği sonuçları olasılık hesaplarından faydalanarak ifade etmesidir.
- Mendel'in bezelyeleri seçmesinin sebebi;

• Kolay yetiştirilebilmesi
• Bir mevsimde bir kaç döl verebilmesi
• Çiçeklerinin dıştan gelecek çiçek tozlarına kapalı olması
• Farklı renklerinin olması
• Gövdelerinin uzun veya kısa olması
• Tohumlarının şişkin veya buruşuk olması gibi özellikler göstermesidir.

-  Mendel, bezelyelerle yaptığı çalışmalar sonucunda bezelyelerin bir kısmının kısa olduğu halde bir kısmının uzun; bazılarının buruşuk tohumlu, bazılarının düz tohumlu olduğunu gördü. Aşağıdaki resimde görüldüğü gibi bezelyelerin bazıları renkli çiçeklere sahipken bazıları beyaz çiçeklere sahipti.

- Mendel mor çiçekli bezelye ile beyaz çiçekli bezelyelerin saf döllerini tozlaştırdığında birinci kuşağın tümünde mor çiçekli bezelyeler elde etti. Birinci kuşakta elde ettiği bezelyeleri kendi aralarında tozlaştırldığında ise oluşan bezelyelerin 3/4’ünün mor çiçekli, 1/4’ünün ise beyaz çiçekli olduğunu gördü. Mendel, yaptığı bu çalışmalarda bezelyelere ait farklı kalıtsal özelliklerin (tohum şekli, bitki boyu gibi) birinci kuşaktan ikinci kuşağa nasıl aktarıldığını göstermiş ve kalıtımın temel ilkelerini keşfetmiştir.

- Bezelyelerin farklı özelliklere sahip olması gibi çevremizdeki insanlar da birbirinden farklı özelliklere sahiptir. Kimileri esmerken kimileri sarışın, kimileri uzun boyluyken kimileri kısa boyludur. Kimilerinin kulak memesi yapışıkken, kimilerinin ayrıktır.

- Saç rengi, saç şekli, göz rengi, dil yuvarlama gibi özellikler çevremizdeki bireyler arasında farklılık göstermektedir. Bu özellikler kalıtsal özelliklerdir. Kalıtsal özellikler canlılarda bir önceki kuşaktan bir sonraki kuşağa aktarılan özelliklerdir.

- Kromozomlarda aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi genler bulunur. Gen, kalıtsal özellikleri taşıyan kromozom bölgeleridir. Her organizma türü kendine özgü sayı ve çeşitte genlere sahiptir. Genler canlıların özelliklerinin birbirinden farklı olmasını sağlar. Aynı özellik üzerine etki eden genler kromozom çiftinin aynı bölgelerinde bulunur.

- Bezelyelerin farklı özelliklere sahip olması gibi çevremizdeki insanlar da birbirinden farklı özelliklere sahiptir. Kimileri esmerken kimileri sarışın, kimileri uzun boyluyken kimileri kısa boyludur. Kimilerinin kulak memesi yapışıkken, kimilerinin ayrıktır.
- Kulak memeniz yapışık mı? Bazı insanların kulak memesi yapışıkken bazılarının ise ayrıktır. Kulak memesi yapışık bir kadın ile kulak memesi ayrık bir erkeğin, kulak memesi ayrık iki ve kulak memesi yapışık bir çocukları olmuştur. Sizce bu bireylerin kulak memesinin yapışık veya ayrık olmasını belirleyen nedir?

- Kulak memesinin ayrık olma özelliğini taşıyan gen kulak memesinin yapışık olma özelliğini taşıyan gene göre daha baskındır. Kulak memesinin yapışık olma özelliğini taşıyan gen ise çekiniktir. İlk kuşakta kendi özelliklerinin ortaya çıkmasına neden olan genler baskın genlerdir. Baskın genle birlikte bulunduğu zaman kendi özelliğini gösteremeyen genler ise çekinik genlerdir.

NOT:
* Bezelyelerde sarı tohum yeşil tohuma baskındır. (yani sarı tohum baskın, yeşil tohum çekiniktir.)
* Bezelyelerde düz tohumluluk buruşuk tohumluluğa baskındır. (yani düz tohum baskın, buruşuk tohum çekiniktir)
* Bezelyelerde gövdesi uzun olan gövdesi kısa olana baskındır. (yani uzun gövde baskın, kısa gövde çekiniktir)

- Genler harflerle ifade edilir. Büyük harf baskın geni, aynı harfin küçüğü çekinik geni temsil eder. Örneğin bezelyelerde sarı tohum rengi baskın ve yeşil tohum rengi çekinik olduğundan bezelyelerdeki kalıtımda sarı rengi göstermek için “S”, yeşil rengi göstermek için de “s” kullanılır. Bu özellikleri belirleyen genler çiftler halinde bulunduğu için onları temsil eden harfler de çiftler halinde gösterilir. Aşağıdaki tabloda genlerin bu şekilde gösterimi yer almaktadır.

- Bir canlının genetik yapısına bağlı olarak çevrenin de etkisiyle ortaya çıkan görünüşüne fenotip adı verilir. Bir canlının fenotipinin meydana gelmesini sağlayan genetik yapıya da genotip adı verilir.

- Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi tohum rengi bakımından fenotipi sarı olan bir bezelyenin genotipi “SS” veya “Ss”; fenotipi yeşil olan bir bezelyenin genotipi ise “ss” şeklindedir.

- Aşağıdaki resimde uzun ve kısa boylu bezelyelerin çaprazlanması sonucu oluşan bezelyelerin fenotip ve genotipleri görülmektedir.

- Çaprazlama sonucu birinci kuşakta oluşan bezelyelerin tamamının fenotipi uzun boyludur. Genotipi ise “Uu” şeklindedir.

Yukarıdaki resme göre birinci kuşaktaki uzun boylu bezelyelerin çaprazlanması sonucu ikinci kuşakta oluşan bezelyelerin fenotip oranlarının 3/4’ünün uzun, 1/4’ünün kısa boylu olduğu görülmektedir. Bu bezelyelerin genotipleri ise uzun boylu bezelyeler için 1/4 oranında “UU”, 2/4 oranında “Uu” ile kısa boylu bezelyeler için 1/4 oranında “uu” şeklindedir.

- Bu gösterimdeki “UU” ve “uu” birbirine benzeyen iki genden oluştuğu için bunlara saf döl adı verilir. “Uu” ise bir baskın bir çekinik genden oluştuğu için melez döl olarak adlandırılır.

- Genotipleri “UU” ve “uu” olan saf döllerin çaprazlanması sonucunda birinci kuşakta baskın özelliğin ortaya çıkma olasılığı %100’dür.

- Şimdi bezelyelerde çaprazlama yaparak çaprazlamanın nasıl yapıldığına bakalım,
ÖRNEK:  Saf mor çiçekli bezelye ile beyaz çiçekli bezelye dölleri çaprazlandığında oluşacak 1.kuşak ile 2.kuşak bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulalım.

 1.kuşakta elde edilen bezelyelerin tümünün çiçekleri mor renklidir.

Fenotip: %100 mor çiçekli bezelyeler elde edilir.
Genotip: %100 melez mor çiçekli bezelyeler elde edilir.

2.kuşakta fenotip: %75 mor çiçekli (MM, Mm, Mm), %25 beyaz çiçekli (mm) bezelyeler elde edilir.

2.kuşakta genotip: %25 saf mor çiçekli (1 tane MM), %50 melez mor çiçekli (2 tane Mm), %25 beyaz çiçekli (1 tane mm) bezelyeler elde edilir.

- Diğer canlılarda da kalıtsal özelliklerin aktarımı bezelyelere benzerdir. İnsanlarda da karakterin aktarımı bezelyelerle benzerlik gösterir.
- İnsanlarda çocuğun cinsiyetinin belirlenmesinden cinsiyet (eşey) kromozomları görev alır. 46 tane kromozomun 2 tanesi cinsiyet kromozomudur.

- Babanın spermlerinden bazıları 22 + X, bazıları 22 + Y kromozom taşır. Annenin yumurtaları ise sadece 22 + X kromozomludur. Eğer aşağıdaki resimde gösterilen kromozomlardan oluşan sperm ve yumurta birleşirse yavru dişi olur.

- Eğer aşağıdaki resimde gösterilen kromozomlardan oluşan sperm ve yumurta birleşirse yavru erkek olur.

Bu örnekten de anlaşılacağı gibi çocuğun cinsiyetini babadan gelen Y eşey kromozomu belirler.

www.facebook.com/fenhocasii

www.instagram.com/fenhocasii

www.twitter.com/fenhocasii